آسیب تروماتیک مغزی به آسیبی گفته می‌شود که در اثر یک ضربه یا نیروی مکانیکی خارجی به سر وارد می‌گردد و باعث اختلال در عملکرد مغزی می‌شود. هرچه نیروی وارد شده شدیدتر باشد، آسیب جدی‌تر بوده و مشکلات بیشتری را برای انسان ایجاد خواهد کرد تا جایی که ممکن است مرگ بیمار را نیز به دنبال داشته باشد. در این مقاله ضمن معرفی انواع آسیب تروماتیک مغزی، در مورد علائم و عوارض آن صحبت کرده و راه‌های پیشگیری را نیز عنوان می‌کنیم. با ما همراه باشید.
آسیب تروماتیک مغزی و انواع آن
وارد شدن نیروی مکانیکی یا ورود یک شیء خارجی به سر، باعث بروز آسیب‌های خفیف یا شدید مغزی می‌گردد که به آن آسیب تروماتیک مغزی گفته می‌شود. آسیب تروماتیک مغزی اختلالاتی را در عملکرد مغز ایجاد می‌کند که منجر به بروز علائم فیزیکی، حسی یا روانی می‌شود. هرچه شدت آسیب وارد شده بیشتر باشد، اختلال ایجادشده نیز شدیدتر خواهد بود. از این رو، آسیب تروماتیک مغزی را می‌توان به دو دسته خفیف و شدید تقسیم کرد:
- آسیب تروماتیک مغزی خفیف: در صورتی که ضربه وارد شده خفیف باشد، اختلال ایجادشده در سلول‌های مغزی موقت خواهد بود و علائم آن نیز پس از چند ساعت یا در عرض چند روز بهبود می‌یابد.
- آسیب تروماتیک مغزی شدید: هرچه ضربه واردشده شدیدتر باشد، آسیب تروماتیک مغزی جدی‌تر بوده و منجر به کبودی، پارگی بافت و خونریزی مغزی می‌گردد که ممکن است عوارض طولانی‌مدت یا حتی مرگ را برای بیمار دنبال داشته باشد.
علائم آسیب تروماتیک مغزی
آسیب‌های مغزی ممکن است اثرات جسمی، حسی و روانی بسیار گسترده‌ای را به دنبال داشته باشند. برخی از این علائم در همان لحظه ورود ضربه ظاهر می‌شوند، اما گاهی اوقات نیز ممکن است تا هفته‌ها یا ماه‌ها بعد از بروز حادثه خود را نشان ندهند. علائم آسیب تروماتیک مغزی با توجه به شدت ضربه وارد شده متفاوت می‌باشند.
علائم آسیب تروماتیک مغزی خفیف عبارتند از:
- سردرد
- فرد آسیب‌دیده هوشیاری خود را برای چند ثانیه تا چند دقیقه از دست می‌دهد.
- فرد آسیب‌دیده هوشیار است اما حالتی سرگردان داشته و به دیگران خیره می‌شود.
- حالت خستگی یا خواب‌آلودگی
- حالت تهوع و استفراغ
- حالت سرگیجه که گاهی اوقات منجر به از دست دادن تعادل فرد می‌شود.
- ایجاد اختلال در خواب که ممکن است باعث بی‌خوابی فرد یا خواب بیش از حد طولانی شود.
- ایجاد اختلال در حس بینایی، شنوایی، بویایی یا چشایی که منجر به تاری دید و ایجاد زنگ در گوش فرد شده یا در حس بویایی و طعم و مزه دهان، تغییراتی را به وجود می‌آورد.
- ایجاد حساسیت به نور یا صدا نیز از دیگر موارد مشکلات حسی ایجاد شده در فرد آسیب‌دیده است.
- ایجاد مشکلات حافظه یا تمرکز
- تغییرات رفتاری و ایجاد نوسانات غیرعادی در خلق‌وخوی
- احساس افسردگی یا اضطراب
علائم آسیب تروماتیک مغزی شدید عبارتند از:
در صورتی که فرد دچار آسیب تروماتیک متوسط یا شدید باشد، ممکن است هریک از علائم بالا را در خود نشان دهد. اما علاوه بر آن، نشانه‌هایی دیگری نیز دارد که در برخی موارد روزها یا هفته‌ها بعد بروز پیدا می‌کند. این علائم عبارتند از:
- سردرد مداوم که در برخی مواقع به مرور شدیدتر می‌شود.
- فرد آسیب‌دیده هوشیاری خود را از دست می‌دهد و این وضعیت ممکن است تا چند ساعت نیز ادامه داشته باشد.
- حالت تهوع یا استفراغ‌هایی که به طور مکرر اتفاق می‌افتد.
- مردمک یک یا هر دو چشم گشاد می‌شود.
- فرد متوجه خروج مایعات شفاف از بینی یا گوش خود می‌شود.
- فرد آسیب‌دیده در انگشتان دست و پای خود احساس ضعف یا بی‌حسی دارد.
- فرد در هنگام بیدار شدن از خواب احساس ناتوانی دارد.
- فرد آسیب‌دیده تعادل و هماهنگی بدن خود را از دست می‌دهد.
- بیمار دچار یک سردرگمی عمیق شده و حالت آشفتگی و تهاجمی پیدا می‌کند.
- بیمار دچار اختلالاتی در تکلم شده و لکنت زبان پیدا می‌کند.
- در نهایت ممکن است فرد هوشیاری خود را از دست داده و به کما برود.
علائم آسیب تروماتیک مغزی در کودکان
تا این‌جا تمامی علائم و نشانه‌های آسیب تروماتیک مغزی را عنوان کردیم. همان‌طور که می‌دانید، کودکان قادر به بیان مشکلات جسمی و روحی که ممکن است برایشان اتفاق بیفتد، نیستند. از این رو، تشخیص آسیب تروماتیک مغزی در سنین پایین کمی مشکل‌تر بوده و درمان را عقب می‌اندازد. بنابراین، اگر علائم زیر را در کودکان مشاهده کردید، باید سریعا او را نزد پزشک برده و مشکلات ایجاد شده را پیگیری نمایید. علائم احتمالی آسیب تروماتیک مغزی در کودکان عبارتند از:
- کودک دچار ناآرامی شده و به طور مداوم گریه می‌کند.
- عادات تغذیه‌ای کودک تغییر می‌کند.
- تغییراتی در عادات خواب کودک ایجاد می‌شود.
- تغییرات رفتاری که منجر به غمگین شدن یا حتی افسردگی کودک می‌گردد.
- کودک بازی نمی‌کند و هیچ علاقه‌ای به اسباب‌بازی‌هایش نشان نمی‌دهد.
دلایل ایجاد آسیب تروماتیک مغزی
همان‌طور که در بالا عنوان شد، آسیب تروماتیک مغزی در اثر وارد شدن ضربه به سر یا ورود یک شیء خارجی مانند گلوله، بخشی از جمجمه شکسته شده و … ایجاد می‌شود. بنابراین می‌توان گفت، دلایل ایجاد آسیب مغزی حوادثی هستند که برای انسان رخ می‌دهند. شایع‌ترین حوادثی که منجر به آسیب تروماتیک مغزی می‌شوند، عبارتند از:
- سقوط: سقوط از بلندی یکی از شایع‌ترین مواردی است که باعث ضربه به سر و حتی شکستگی آن می‌گردد. لازم نیست این سقوط حتما از ارتفاع بسیار زیاد اتفاق بیفتد. سقوط از نردبان، پله‌ها، افتادن از تخت و حتی سر خوردن در حمام نیز ممکن است باعث آسیب مغزی، خصوصا در کودکان و سالمندان، شود.
- تصادف: تصادفات اتومبیل یکی از مهم‌ترین علل مرگ‌ومیر ایرانیان، خصوصا در بین جوانان، است. تصادف دو خودرو، تصادف خودرو با انسان یا تصادف با موتورسیکلت، از جمله شایع‌ترین مواردی هستند که باعث آسیب تروماتیک مغزی می‌شوند.
- خشونت: حدود ۲۰ درصد از آسیب‌های مغزی ناشی از خشونت می‌باشند. این خشونت ممکن است در دعواهای خیابانی اتفاق بیفتد یا یک خشونت خانوادگی باشد.
- ورزش: ضرباتی که در حین ورزش کردن ایجاد می‌شود، از دیگر دلایل آسیب تروماتیک مغزی است که اغلب جوانان را درگیر می‌کند. این اتفاق بیشتر در ورزش‌های پربرخورد مانند بوکس، اسکیت بورد، بیسبال، هاکی، فوتبال و … رخ می‌دهد.
- انفجار: یکی از مواردی که معمولا باعث آسیب مغزی در نظامیان می‌شود، انفجار مواد محترقه است. هنوز دلیل قطعی برای این آسیب و چگونگی آن پیدا نشده است، اما بر اساس تحقیقات انجام شده، انفجارهای شدید، موجی را در مغز ایجاد می‌کنند که باعث مختل شدن عملکرد آن می‌شود.
با توجه به موارد عنوان شده، کودکان زیر ۴ سال، جوانان بین ۱۵ تا ۲۴ و سالمندان بالای ۷۵ سال، بیشتر در معرض آسیب‌های تروماتیک مغزی هستند. در صورتی که خودتان یا اطرافیانتان دچار حادثه شدید و علائم نگران‌کننده‌ای مشاهده کردید، هرچه سریع‌تر به پزشک مراجعه نمایید.
عوارض ناشی از آسیب تروماتیک مغزی
آسیب‌های مغزی به هر دلیلی که رخ دهند، اختلالاتی را در مغز ایجاد می‌کنند. هرچه شدت آسیب واردشده بیشتر باشد، صدمات شدیدتر خواهد بود. عوارض ناشی از آسیب تروماتیک مغزی عبارتند از:
اختلال در هوشیاری: آسیب‌های متوسط تا شدید تغییرات طولانی‌مدت یا دائمی را در هوشیاری فرد ایجاد می‌کنند. در بدترین حالت ممکن است فرد زندگی نباتی داشته یا به حالت کما برود. کما زمانی ایجاد می‌شود که آسیب وارد شده به فرد بسیار گسترده باشد و تمامی قسمت‌های مغز را تحت تاثیر قرار دهد. در این حالت فرد کاملا بی‌هوش بوده و به هیچ محرکی پاسخ نمی‌دهد. فردی که به کما می‌رود، ممکن است پس از چند روز از این وضعیت خارج شود یا وارد زندگی نباتی گردد. در زندگی نباتی، فرد چشمانش را باز می‌کند، به محرک‌ها پاسخ می‌دهد و از محیط اطراف خود آگاه است، اما توان حرکت ندارد. بیمار ممکن است برای همیشه در زندگی نباتی بماند، اما در اغلب موارد کمی بهبود یافته و به سمت حالت هوشیاری کمینه می‌رود. در حالت کمینه وضعیت بیمار بهتر بوده و آگاهی بیشتری از محیط پیرامون خود دارد. در صورتی که آسیب به مغز یا ساقه مغز محدود شود، وضعیت سندرم قفل‌شدگی ایجاد می‌شود. در این حالت بیمار می‌تواند با حرکت چشم با اطرافیان خود ارتباط برقرار کند، اما توان حرکت یا صحبت ندارد. مرگ مغزی زمانی رخ می‌دهد که بیمار هیچ‌گونه فعالیتی در مغز یا ساقه مغز خود ندارد. این حالت برگشت‌ناپذیر معرفی شده و تمامی دستگاه‌ها از بدن بیمار جدا می‌شود.
تشنج: از دیگر عوارض آسیب مغزی می‌توان به تشنج اشاره کرد. در صورتی که آسیب وارد شده جدی باشد، تشنج به طور مکرر اتفاق افتاده و پس از مدتی منجر به صرع پس از سانحه می‌شود.
تجمع مایع مغزی نخاعی: در برخی افراد، مایع مغزی نخاعی در اثر وارد شدن ضربه نشت پیدا کرده و در بطن مغزی انباشته می‌شود. این مسئله باعث ایجاد فشار و تورم در مغز می‌گردد که در این صورت مشکلاتی را به دنبال خواهد داشت.
عفونت: ضرباتی که باعث شکستگی جمجمه یا ایجاد زخم سر می‌شوند، لایه‌های بافت محافظ مغز را پاره کرده و باعث ورود باکتری‌ها به مغز می‌گردند. این باکتری‌ها عفونت مغزی را به دنبال دارند که در صورت عدم درمان تبدیل به مننژیت شده و به سایر بخش‌های سیستم عصبی گسترش پیدا می‌کنند.
آسیب عروق خونی: آسیب مغزی مشکلات دیگری را نیز به دنبال دارد که یکی از آن‌ها پاره شدن رگ‌های خونی مغز است. آسیب عروق خونی باعث سکته مغزی، لخته شدن خون و … می‌گردد.
آسیب‌های عصبی: ضرباتی که به سر وارد می‌شوند، خصوصا اگر در قسمت قاعده جمجمه باشند، می‌توانند به اعصاب مغز صدمه بزنند. این صدمه باعث مشکلاتی چون فلج عضلات صورت، آسیب به اعصاب چشمی، آسیب به اعصابِ حس بویایی، از دست دادن بینایی، مشکلات بلع و … می‌شود.
مشکلات فکری: یکی دیگر از مشکلاتی که ممکن است در اثر آسیب‌های مغزی ایجاد شود، تغییر در مهارت‌های فکری است که منجر به مشکلات حافظه، اختلالات یادگیری، تغییر در سرعت پردازش ذهنی، استدلال، قضاوت، تمرکز، توانایی حل مسئله، انضباط، تصمیم‌گیری و … می‌شود.
مشکلات ارتباطی: مشکلات ارتباطی از دیگر مشکلاتی هستند که برای بیماران آسیب‌های مغزی رخ می‌دهند. ایجاد مشکل در درک گفتار یا نوشتار، مشکل در صحبت کردن و یا نوشتن و ناتوانی در سازماندهی افکار، از این دست مشکلات هستند.
مشکلات اجتماعی: مشکلات اجتماعی مواردی چون مشکل شروع یا اتمام گفتگو با دیگران، تغییر لحن، انتخاب موضوع بحث، گفتگوی نوبتی، اختلال در تکلم، درک پیام‌های غیرکلامی و … را در برمی‌گیرد.
مشکلات رفتاری: انجام رفتارهای پرخطر، مشکل در موقعیت‌های اجتماعی، طغیان کلامی و فیزیکی و ایجاد مشکل خود کنترلی از جمله تغییرات رفتاری هستند که برای بیماران آسیب مغزی رخ می‌دهند.
تغییرات عاطفی: علاوه بر موارد عنوان شده، تغییرات عاطفی نیز در افرادی که دچار آسیب مغزی شده‌اند دیده می‌شود. این تغییرات شامل اضطراب، افسردگی، تحریک‌پذیری، خشم، بی‌خوابی و اعتمادبه‌نفس، می‌باشد.
مشکلات حسی: اختلال در هماهنگی دست و چشم، ایجاد مشکل در تشخیص اشیا، زنگ زدن مداوم در گوش، دوبینی، مشکل چشایی، مشکل بویایی، گزگز کردن پوست، احساس درد یا خارش، سرگیجه و عدم تعادل، از جمله عوارض حسی آسیب تروماتیک مغزی است که این بیماران را تهدید می‌کند.
بیماری‌های پیش‌رونده مغزی: از دیگر مشکلاتی که آسیب مغزی برای افراد به دنبال دارد، بیماری‌های پیش‌رونده مانند آلزایمر، پارکینسون و زوال عقل است.
تشخیص آسیب تروماتیک مغزی
آسیب تروماتیک مغزی معمولا یک مورد اورژانسی است که باید سریعا مورد معاینه و آزمایش قرار گیرد تا در صورت بروز، از ایجاد مشکلات بیشتر برای بیمار جلوگیری شود. برای تشخیص آسیب تروماتیک مغزی و شدت آن روش‌هایی وجود دارد که عبارتند از:
مقیاس کمای گلاسکو: این روش یک آزمون ۱۵ نقطه‌ای است که برای بررسی اولیه آسیب مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این آزمون توانایی‌های بیمار مانند دنبال کردن جهات، حرکات چشم، انسجام گفتاری و … مورد بررسی قرار گرفته و نمره‌گذاری می‌شود. هرچه نمره به دست آمده بالاتر باشد، میزان آسیب وارد شده کمتر خواهد بود.
ارزیابی شرایط: فردی که در هنگام آسیب‌دیدگی کنار مجروح بوده یا اولین نفری بوده که بالای سر او رسیده است، بهتر است همراه مجروح به بیمارستان برود تا به سوالات پزشک پاسخ دهد. سوالات اولیه کمک زیادی به پزشک یا پرسنل بیمارستان می‌کند. این سوالات شامل نحوه رخ دادن آسیب، بی‌هوشی فرد در لحظه اول، مدت زمان بی‌هوشی، تغییرات رفتاری، تغییر در گفتار، تعادل و هماهنگی اندام‌ها و … می‌باشد.
آزمایشات: مرحله بعدی انجام سی‌تی‌اسکن و ام ار آی است که تصویری از شکستگی‌‌ها، کبودی‌ها، تورم بافت مغزی، خونریزی و … را مشخص می‌کند.
درمان آسیب تروماتیک مغزی
نوع درمان آسیب تروماتیک مغزی بستگی به شدت آسیب وارد شده و اختلالات ایجاد شده دارد. البته تا زمان مشخص شدن میزان آسیب، فرد باید تحت مراقبت‌های اورژانسی باشد تا میزان اکسیژن و جریان خون او مورد بررسی قرار گرفته و در صورت بروز آسیب جدی، از حرکت سر و گردن جلوگیری شود. بنابراین، در صورتی که با چنین فردی برخورد کردید، حتما با اورژانس تماس گرفته و سریعا وضعیت را بررسی کنید.
در صورتی که آسیب خفیف باشد، با استراحت و مصرف مسکن‌های بدون نسخه بهبود می‌یابد. البته فرد باید تا مدتی در خانه مورد مراقبت قرار گیرد تا علائم او به درستی برررسی گردد و در صورت وخیم شدن وضعیت، به پزشک مراجعه کند. در این مواقع بهتر است فرد از انجام فعالیت‌های فکری و فیزیکی به دور باشد تا به طور کامل بهبود یابد.
افرادی که دچار آسیب‌های مغزی شدید هستند، نیاز به رسیدگی و مراقبت‌های بیشتری دارند. این مراقبت‌ها در بیمارستان انجام می‌شود تا آسیب‌های ثانویه و التهاب و خونریزی که ممکن است برای بیمار رخ دهد، به حداقل برسد.
تجویز دارو
همان‌طور که در بالا عنوان شد، آسیب تروماتیک مغزی شدید منجر به مشکلاتی برای مغز می‌گردد که ممکن است مدت‌ها بعد از بروز ضربه خود را نشان دهد. در این مواقع پزشک برای محدود کردن این اختلالات، داروهایی را برای بیمار تجویز می‌کند که عبارتند از:
دیورتیک‌ها: دیورتیک‌ها داروهایی هستند که در داخل ورید تزریق می‌شوند. این داروها میزان تجمع مایع در بافت‌ها را کاهش داده و خروجی ادرار را افزایش می‌دهند و از این طریق فشار وارد شده بر مغز را کم می‌کنند.
داروهای ضدتشنج: تشنج یکی از علائم آسیب مغزی است که معمولا در هفته اول پس از بروز حادثه رخ می‌دهد. برای پیشگیری از این امر داروهای ضدتشنج برای بیمار تجویز می‌گردد تا تشنج باعث ایجاد آسیب بیشتر به مغز نشود.
داروهای کمای موقت: آسیب مغزی در برخی موارد باعث خونریزی رگ‌های خونی و آسیب‌دیدگی آن‌ها می‌گردد. این امر باعث کاهش انتقال اکسیژن و مواد مغذی به مغز شده و عملکرد آن را دچار مشکل می‌سازد. در این موارد پزشک از داروهای خاصی برای بردن شخص به حالت کما استفاده می‌کند. زیرا در این حالت مغز به اکسیژن کمتری برای فعالیت نیاز دارد.
عمل جراحی
گاهی اوقات لازم است تا پزشک از همان ساعات اولیه پس از بروز حاثه، عمل جراحی را برای بیمار انجام دهد تا از آسیب‌های بیشتر به مغز جلوگیری کند. عمل جراحی معمولا برای حل مشکلات زیر انجام می‌شود:
- خارج کردن لخته خون از مغز یا اطراف آن
- ترمیم شکستگی جمجمه و خارج کردن قطعات موجود در مغز
- ایجاد پنجره در جمجمه برای تخلیه مایع مغزی نخاعی یا افزایش فضای بیشتر برای بافت متورم
توان‌بخشی
بسیاری از افرادی که دچار آسیب مغزی شدید می‌شوند، پس از درمان نیاز به توان‌بخشی دارند. این توان‌بخشی شامل مهارت‌های اولیه فرد مانند راه رفتن، صحبت کردن و … می‌باشد که بیمار را در انجام فعالیت‌های روزانه خود توانا می‌کند. توان‌بخشی ممکن است نیاز به بستری شدن داشته باشد یا به صورت سرپایی و با مراجعه مراکز درمانی انجام شود. نوع و مدت زمان توان‌بخشی با توجه به شدت آسیب وارد شده به مغز در افراد متفاوت است.
در این مقاله آسیب تروماتیک مغزی را معرفی کرده و اطلاعاتی در مورد آن در اختیارتان قرار دادیم. همان‌طور که گفتیم، آسیب تروماتیک مغزی در اثر ضربات وارد شده به مغز یا ورود یک جسم خارجی، رخ می‌دهد و بسته به شدت آن مشکلاتی را برای بیمار ایجاد می‌کند. این آسیب اغلب کودکان، بزرگسالان بالای ۷۵ سال و جوانان را تهدید می‌کند. بنابراین، برای پیشگیری از آسیب‌های مغزی توصیه می‌کنیم جوانب احتیاط را در رانندگی، ورزش و … رعایت کرده و از کودکان و سالمندان نیز مراقبت بیشتری به عمل آورید تا دچار عواقب غیرقابل جبران پس از آن نشوید.
نظرات
سلام ببخشید این که فرد به نوع شدید گرفتار بشه و بره کما بعد ۶ ماه از کما بیرون بیاد هوشیار بشه ولی علایم زیادی رو تا دوسال بعد به همراه داشته باشه طبیعی هست؟
با سلام
ممنون از مقاله و رهنمایی های خوبتون.