نخاع ، طناب بلندی است که از انتهای سر انسان شروع شده و تا بالای لگن ادامه دارد. این طناب در محافظی از جنس استخوان قرار می‌گیرد که به آن ستون فقرات گفته می‌شود. آسیب نخاعی زمانی اتفاق می‌افتد که فرد در اثر حوادثی چون تصادفات رانندگی، ضربات شدید در حین ورزش، سقوط از بلندی و … صدمه دیده و ستون فقرات او دچار شکستگی می‌گردد. در این صورت نخاع محافظ خود را از دست داده و در اثر ضربه ای که به آن وارد شده است، دچار آسیب می‌شود. با توجه به اینکه جوانان بیشتر در معرض این حوادث قرار دارند، آسیب نخاعی اغلب برای این گروه سنی رخ می‌دهد و افراد فعال را درگیر می‌کند. بروز مشکلات حسی حرکتی مهم‌ترین عارضه‌ایست که در اثر آسیب نخاعی ایجاد می‌شود و بسته به شدت آسیبی که وارد می‌کند، تغییراتی را در احساس و عملکردهای مختلف بدن به وجود می‌آورد. عارضه نخاعی تمامی جنبه‌های زندگی انسان، شامل بخش‌های روانی، عاطفی و اجتماعی را تحت تاثیر قرار داده و مشکلات بسیاری را برای فرد آسیب‌دیده و اطرافیانش ایجاد می‌کند. در ادامه این بخش در مورد آسیب نخاعی صحبت کرده و دلایل و عوارض آن را بیان می‌کنیم. با ما همراه باشید.
طناب نخاعی و عملکرد آن در بدن
طناب نخاعی، بخشی از سیستم عصبی بدن انسان است که از بصل النخاع در استخوان پس‌سری شروع شده و با عبور از مهره‌های گردنی، تا مهره‌های اول و دوم کمر ادامه می‌یابد. این طناب در مردان حدود ۴۵ سانتی‌متر و در زنان ۴۳ سانتی‌متر است و شعاعی بین ۶/۴ تا ۱۳ میلی‌متر دارد و توسط مهره‌های ستون فقرات حفاظت می‌شود.
نخاع تنها محدود به این قسمت نمی‌گردد، بلکه انشعاباتی به دیگر اندامها داشته و در سراسر بدن انسان پراکنده می‌شود. این سیستم پیام‌های حسی را از اندام‌های دیگر دریافت کرده و به سمت مغز هدایت می‌کند و دستورات مغز را نیز از همین طریق به اندامها انتقال می‌دهد. هرگونه آسیب‌دیدگی در نخاع باعث قطع این ارتباط و ایجاد تغییر در عملکرد اندام‌های بدن می‌گردد. آسیب نخاعی مهم‌ترین دلیل بروز اختلال در سیستم حسی – حرکتی انسان است و تاثیر بسیار زیادی بر زندگی و فعالیت‌های روزمره او دارد.
انواع آسیب نخاعی
آسیب نخاعی با توجه به شدت صدمه‌ای که به اندام‌های بدن وارد می‌کند، به دو نوع کلی تقسیم می‌شود:
- آسیب به اندام‌های تحتانی : اگر آسیب نخاعی در سطح مهره‌های سینه‌ای و پایین‌تر از آن اتفاق بیفتد، باعث فلج شدن اندام‌های تحتانی می‌شود و اختلالاتی را نیز در عملکرد روده، مثانه، اندام‌های سینه‌ای، شکمی و جنسی ایجاد می‌کند.
- آسیب به اندام‌های فوقانی : در صورتی که ضایعه نخاعی در ناحیه گردن اتفاق بیفتد، منجر به فلج شدن دست‌ها و پاها می‌شود و فرد دیگر قادر به استفاده از آن‌ها نخواهد بود. هرچه این آسیب به مغز نزدیک‌تر باشد، شدت ضایعه بیشتر بوده و اندام‌های بیشتری از بدن را دچار آسیب خواهد کرد. اگر آسیب در ناحیه بین مهره‌های اول تا چهارم گردنی رخ دهد، باعث ایجاد مشکلات تنفسی شده و فرد را در معرض خطر مرگ قرار خواهد داد.
دسته بندی دیگری از آسیب نخاعی نیز وجود دارد که آن را به دو نوع آسیب نخاعی کامل و ناکامل تقسیم می‌کند:
- آسیب نخاعی کامل (Complete) : آسیب نخاعی کامل زمانی ایجاد می‌شود که ارتباط نخاع با مغز قطع گردد. در این صورت عملکرد حسی- حرکتی فرد به طور کامل مختل شده و امکان برگشت آن نیز بسیار ضعیف می‌باشد. کشش‌های طولی طناب نخاعی، فشارهای شدید به نخاع و قطع عرضی آن از جمله مواردی هستند که باعث ایجاد آسیب نخاعی کامل می‌شوند.
- آسیب نخاعی ناکامل (Incomplete): در آسیب نخاعی ناکامل قسمتی از عملکرد حسی و حرکتی حفظ شده و امکان بازگشت آن وجود دارد. این نوع آسیب شامل مواردی چون سندرم براون سکوارد، سندرم طناب پیشین، سندرم طناب مرکزی و سندرم طناب پسین می‌باشد که منجر به ضعف اندام‌های حسی – حرکتی می‌گردد. از دست دادن توانایی احساس گرما، سرما و حس لامسه، از دست دادن کنترل روده یا مثانه، ایجاد تغییر در عملکرد جنسی، درد یا احساس خستگی شدید و تنفس دشوار، از جمله عوارض آسیب نخاعی ناکامل است.
دلایل ایجاد آسیب نخاعی
آسیب‌های نخاعی اغلب به دلیل بروز یک اتفاق غیرقابل پیش‌بینی رخ می‌دهند، اما موارد دیگری چون ناهنجاری‌های مادرزادی یا بیماری نیز ممکن است باعث بروز این ضایعه شود. دلایل ایجاد آسیب نخاعی عبارتند از:
- سقوط از ارتفاع
- تصادف اتومبیل
- اصابت گلوله
- وارد شدن ضربه با چاقو
- حوادث ورزشی
- رفتار خشونت‌آمیز
- پرش در بآب کم‌عمقآب بسیار کم عمق
- برق‌گرفتگی
- ناهنجاری‌های مادرزادی مهره‌ها
- بیماری‌های مادرزادی
- تورموهای ستون فقرات
- بیماری ام اس
- عفونت شدید مهره‌ها
- آرتروز ستون فقرات در مراحل پیشرفته
این موارد باعث بروز مشکلاتی برای ستون فقرات شده و در نهایت آسیب نخاعی را ایجاد می‌کنند. مشکلاتی که باعث آسیب نخاعی می‌شود عبارتند از:
- شکستگی ستون فقرات
- آسیب‌دیدگی دیسک‌ها
- دررفتگی مهره‌ها
- بیرون‌زدگی دیسک بین مهره‌ای
- لغزش و سرخوردن مهره‌ها
- تنگی کانال نخاعی
علائم آسیب نخاعی
آسیب نخاعی از هر نوعی که باشد، علائم و نشانه‌هایی دارد که عبارتند از:
- فلج اندامها و لاغر شدن آن‌ها
- عدم حرکت در اندام‌های فوقانی یا تحتانی
- از دست دادن تناسب عضلات و ضعف آن‌ها
- از دست دادن کنترل روده یا مثانه و بی‌اختیاری ادرار و مدفوع
- احساس سوزش یا کرختی در اندامها
- اسپاسم غیرارادی عضلات
- ضعف و خستگی
- اختلال در خواب
- تغییر در عملکرد جنسی و باروری
- ایجاد مشکل در سیستم تنفسی بیمار
- درد یا احساس سوزش شدید در منطقه آسیب‌دیده
- از دست دادن یا تغییر احساس گرما، سرما و حس لامسه
راهکارهایی برای کمک به فرد آسیب دیده
ممکن است در یک صحنه تصادف حضور داشته باشید یا شاهد اتفاقی ناخوشایند مانند سقوط از بلندی، صدمات ورزشی و … باشید. در این مواقع، اگر فرد ضربه شدیدی خورده باشد، احتمال آسیب نخاعی در او وجود دارد. علائم و نشانه‌های آسیب نخاعی پس از بروز حادثه عبارتند از:
- عدم تعادل در راه رفتن
- اختلال در تنفس
- کمردرد شدید یا فشار بر گردن
- احساس ضعف یا فلج شدن بخشی از بدن
- حالت تهوع
- سوزن سوزن شدن یا بی‌حسی دست و پا
به این نکته توجه داشته باشید که آسیب به نخاع بلافاصله بعد از ضربه مشخص نمی‌شود و ممکن است کمی طول بکشد. تشخیص به موقع در این شرایط بسیار مهم بوده و احتمال بهبودی را افزایش می‌دهد. هرگونه تاخیر در درمان آسیب نخاعی ممکن است عوارض بسیار جدی را برای فرد آسیب‌دیده به دنبال داشته باشد. در هر حال، اگر با چنین فردی مواجه شدید، قبل از رسیدن نیروی امدادی کارهای زیر را برای او انجام دهید:
- در اولین قدم جلوی خونریزی را بگیرید.
- به هیچ عنوان مصدوم را جابجا نکنید. این کار ممکن است عوارض بسیار جدی را به دنبال داشته و باعث فلج شدن دائمی او شود.
- سر و گردن بیمار را ثابت نگه دارید. برای این کار می‌توانید از حوله‌های سنگین استفاده کنید و آن‌ها را در دو طرف گردن قرار دهید.
تشخیص و درمان آسیب نخاعی
پزشک پس از مشاهده وضعیت بیمار و پرسیدن سوالاتی از او، آسیب نخاعی را تشخیص داده و اقدامات لازم را انجام می‌دهد. اگر بیمار هوشیار نباشد، از اشعه ایکس، اسکن توموگرافی و ام ار آی برای بررسی وضعیت بیمار استفاده می‌شود.
مهم‌ترین مرحله از درمان بیمار، اقدامات اولیه و اورژانسی پس از انتقال به بیمارستان است. در این موارد پزشک کارهای زیر را برای بیمار انجام می‌دهد:
- پزشک تلاش می‌کند تا توانایی تنفسی بیمار را حفظ کند.
- در مرحله بعد بخش آسیب‌دیده ثابت نگه داشته می‌شود تا نخاع بی‌حرکت شده و آسیب بیشتری نبیند. برای این کار از تخت‌های مخصوص استفاده می‌شود.
- در این شرایط ممکن است بیمار با عوارضی چون مشکل تنفسی، مشکلات قلبی عروقی، ایجاد لخته های خون در اندامها و احتباس ادرار یا مدفوع مواجه شود. پزشک سعی می‌کند تا از این عوارض جلوگیری کرده و شرایط بدنی بیمار را بهبود بخشد.
- مرحله آخر عمل جراحی است. پزشک برای خروج استخوان‌های شکسته شده و اشیای خارجی از بدن اقدام به جراحی می‌نماید. گاهی اوقات این کار برای ثابت نگه‌داشتن ستون فقرات و جلوگیری از عوارض احتمالی آینده انجام می‌شود.
پس از اقدامات اولیه، درمان ثانویه بیمار آغاز می‌گردد. این درمان به شرایط بیمار و شدت آسیب وارد شده، بستگی دارد. در واقع پزشک چند روز منتظر می‌ماند تا التهابات و درد ناشی از آسیب‌دیدگی فروکش کند. سپس اقدام به معاینه عصبی نموده و قدرت عضلانی و توانایی بیمار را می‌سنجد. در این مرحله شدت آسیب وارد شده را تشخیص داده شده و زمان بهبودی بیمار و میزان بازگشت توان حسی – حرکتی او را پیش‌بینی می‌شود. درمان‌هایی که برای بیمار انجام می‌شوند عبارتند از:
- تجویز دارو : پزشک برای کنترل درد و اسپاسم عضلانی، بهبود عملکرد جنسی و کنترل مثانه و روده، داروهایی را برای بیمار تجویز می‌کند.
- جلوگیری از زخم بستر : اگر بیمار مدت طولانی در بستر باشد، نیاز به مراقبت‌هایی پوستی دارد و باید اقداماتی برای پیشگیری از زخم بستر انجام شود.
- توان بخشی : مرحله بعد توان‌بخشی بیمار است که با تجویز پزشک زیر نظر فیزیوتراپ انجام می‌شود. این کار برای جلوگیری از تحلیل رفتن عضلات و بهبود شرایط جسمی لازم و ضروری است.
- مشاوره روانپزشکی : در برخی موارد پزشک درمان روانشناسی را نیز در کنار درمان فیزیکی و جسمی به بیمار پیشنهاد می‌دهد. این درمان با توجه به روحیه بیمار انجام می‌شود.
در این بخش در مورد آسیب نخاعی صحبت کردیم و علت، علائم و راه‌های درمان آن را بیان نمودیم. همان‌طور که مطالعه کردید، آسیب نخاعی اغلب به علت یک اتفاق یا حادثه غیرقابل پیش‌بینی مانند تصادف، سقوط از بلندی و … رخ می‌دهد و متاسفانه درمان قطعی نیز ندارد. از این رو، تنها راه‌حلی که می‌توانید برای پیشگیری از این آسیب در نظر داشته باشید، احتیاط در رانندگی، استفاده از وسایل ایمنی در ورزش یا محل کار و دوری از هرگونه رفتار خشونت‌آمیز می‌باشد.
نظرات