تومور هیپوفیز | درباره علائم و درمان آدنوم هیپوفیز بیشتر بدانید

هیپوفیز غده‌ای به اندازه دانه نخود است که در زیر مغز قرار دارد. محل دقیق آن پشت بینی و سینوس پروانه‌ای و زیر هیپوتالاموس می‌باشد. غده عضوی از بدن بوده که مواد خاصی را ترشح می‌کند، مانند هورمون ها. این مواد بر دیگر اعضا و بافت های بدن تأثیر گذاشته و باعث فعالیت آنها می‌شوند . به هیپوفیز “غده ارشد” هم می‌گویند، زیرا که تنظیم تعادل هورمون های ایجادشده توسط بیشتر غده‌ها در بدن را به عهده دارد. غده هیپوفیز بسیار از فرایندها را کنترل می‌کند، مانند رشد، تکامل و تولید مثل. این غده همچنین عملکرد اندام هایی مانند کلیه‌ها، سینه‌ها و رحم را هم کنترل می‌کند. تومور هیپوفیز می‌تواند تمامی عملکردهای مربوط به این غده را مختل کند.

ادنوما هیپوفیز ، تومور خوش‌خیم اما خطرناک!

بیشتر آدنوماهای هیپوفیز رشد آهسته‌ای داشته و خوش‌خیم هستند، درنتیجه سرطانی نبوده و در دیگر قسمت های بدن گسترش پیدا نمی‌کنند. اگرچه وقتی‌ که رشد کنند، بر ساختارهای مجاور مانند اعصابی که چشم را به مغز متصل می‌کنند، فشار وارد آورده و باعث بروز علائم می‌شوند. به این پدیده “اثر فشاری(توده‌ای)” می‌گویند.

هیپوفیز چیست؟ 

هیپوفیز دارای سه بخش یا لوب است که هریک نقش خاصی در بدن به عهده دارند. بخش لوب پیشانی یعنی هیپوفیز قدامی در حدود ۸۰ درصد از غده را تشکیل می‌دهد و در نزدیکترین بخش به جلوی سر قرار دارد. وظیفه‌اش ساختن و آزاد کردن هورمون‌های سیگنال‌دهی در جریان خون است. این هورمون ها از طریق خون به دیگر اندام ها و غده‌ها رفته تا سیگنال هایی جهت فعال یا غیرفعال کردن اندام ها و غده‌ها ارسال کند.لوب میانی تنها یک هورمون ترشح می‌کند.

این هورمون در ساخت رنگدانه پوست اثر دارد.بخش پشتی این غده یعنی هیپوفیز خلفی خودش هیچ هورمونی تولید نمی‌کند و شامل پایانه‌های عصبی سلول های مغزی است که از هیپوتالاموس می‌آیند. این سلول های مغزی سازنده هورمون هایی بوده که به سمت هیپوفیز خلفی رفته و در آنجا ذخیره می‌شوند تا بعداً از آن‌ها استفاده شود.

تومور هیپوفیز

آدنومای بزرگ‌شده به سلول های هیپوفیز آسیب رسانده و از عملکرد درست آنها جلوگیری می‌کند و منجر به کم‌کاری غده هیپوفیز می‌شود. کم‌کاری هیپوفیز باعث فشار پایین خون، خستگی و تغییر میل و عملکرد جنسی می‌شود. همچنین باعث کاهش توانایی در مدیریت استرس می‌گردد.

تومور آدنومای هیپوفیز بر اساس اندازه، طبقه‌بندی می‌شود. تومورهای کوچکتر از ۱ سانتی‌متر میکروآدنوم نامیده می‌شوند. تومورهای بزرگتر از ۱ سانتی‌متر ماکروآدنوم نام دارند. بسیار از آدنوماها با آزاد کردن هورمون های اضافی درون جریان خون باعث ایجاد عوارض می‌شوند. البته همه آدنوماها هورمون نمی‌سازند.برخی از ادنوماهای لنفوسیت خنثی یا غیرفعال هورمونی تولید نمی‌کنند. درحدود یک‌سوم تمامی تومورهای هیپوفیز، ادنوماهای غیرفعال هستند. این تومورهای معمولاً بزرگ شده و به سبب ایجاد عوارض (بوسیله اثر فشاری) می‌توان آنها را تشخیص داد.

چه عاملی باعث ایجاد تومور آدنومای هیپوفیز می‌شود؟

عامل دقیق آدنومای هیپوفیز مشخص نیست. اگرچه بعضی از عوامل به تغییرات تصادفی در دی ان ای (ماده‌ای درون سلول ها که سازنده ژن است)، مربوط می‌شوند. ژن‌ها دستورالعمل هایی برای ساختن پروتئین‌های کنترل‌کننده عملکرد سلول هستند. این تغییرات باعث می‌شوند سلول های هیپوفیز غیرطبیعی شده، از کنترل خارج شوند و درنتیجه تومور ایجاد می‌شود. تغییرات ممکن است از والدین به فرزندان منتقل شوند ولی معمولاً در طول زندگی خودِ شخص هم ایجاد می‌شوند.

علائم تومور هیپوفیز

علائم آدنومای هیپوفیز با توجه به نوع هورمون های آزاد شده بوسیله تومور یا اثر فشاری (توده‌ای) آن بر ساختارهای مجاور متفاوت هستند. وجود تعداد زیادی هورمون می‌تواند منجر به اختلالات یا سندروم های خاص شود:

پرولاکتین بالا

اکثراً باعث از دست رفتن عملکرد جنسی و ناباروری در مردان می‌شود. همچنین ممکن است باعث بزرگ شدن سینه در مردان( ژنیکوماستی) شود. در زنانی که در سن باروری هستند، تومورِ ایجادکننده پرولاکتین می‌تواند باعث ایجاد شیر در سینه‌ها، تغییر در سیکل قاعدگی یا فقدان قاعدگی یا مشکلات در ارتباط با حاملگی شود. زنانی که یائسه هستند تغییری در سیکل قاعدگی‌شان ایجاد نشده بنابراین مشکلی در آنها دیده نمی‌شود. در این‌صورت سردرد و از دست دادن قدرت بینایی می‌تواند نشانه‌ای از پرولاکتین بالا باشد.

آکرومگالی

بزرگ شدن دست ها، پاها، صورت و عرق کردن بیش از حد، متداول‌ترین نشانه‌های تولید بیش از حد هورمون رشد هستند. علائم دیگر عبارتند از: درد مفاصل(آرتروز)، وقفه تنفسی هنگام خواب (خرناس کشیدن بیش از حد، قطع تنفس هنگام خواب)، فشار خون بالا، دیابت (بالارفتن قند خون)، پولیپ روده بزرگ، تغییر فاصله بین دندان ها، پوست چرب و جوش پوستی.

سندروم کوشینگ

وقتی‌که غده هیپوفیز مقدار بیش از حد هورمون هیپوفیز(ACTH) تولید کند، غدد آدرنال (فوق کلیوی) بیش از حد کورتیزول تولید کرده و بیماری کوشینگ ایجاد می‌شود. دکتر هاروی کوشینگ جراح مغز و اعصاب ، در ابتدا این بیماری را در دهه ۱۹۲۰ میلادی شناسایی کرد. درنتیجه بیماری هیپوفیز به نام بیماری کوشینگ نامیده می‌شود. تولید بیش از حد کورتیزول باعث افزایش وزن( خصوصاً در ناحیه شکم و گردن)، از دست دادن توده عضلانی (پا و دست)، ضعف عضلانی، افسردگی، اشکال در تمرکز و حافظه، اختلال در خواب، تحریک‌پذیری، نازک شدن و سریع کبود شدن پوست، فشار خون بالا، دیابت، از دست دادن توده استخوانی (پوکی استخوان)و خطر شکستگی استخوان و تضعیف سیستم ایمنی و درنتیجه خطر بالای ابتلا به عفونت.

تومور ترشح‌کننده TSH

این نوع تومور تولیدکننده هورمون کمتر به‌وجود می‌آید. مقدار بیش از اندازه TSH، غده تیروئید را تحریک کرده تا هورمون تیروئید بیش از حد تولید کند (پرکاری تیروئید). نشانه‌های پرکاری تیروئید شامل کاهش وزن، عصبانیت، ضربان تند قلب) اشکال در خواب، اجابت مزاج مکرر، کاهش خونریزی قاعدگی یا فقدان سیکل قاعدگی در زنان.

تومور غیرترشحی

توموری است که هورمون هیپوفیزِ بیش از حد که قابل اندازه‌گیری در خون باشد، تولید نمی‌کند. این نوع تومور معمولاً باعث اختلال عملکرد جنسی در مردان و فقدان قاعدگی و ناباروری در زنان پیش از یائسگی می‌شود. تشخیص این نوع تومور معمولاً پس از بزرگ شدن، از دست دادن قدرت بینایی، سردرد، هیپوگنادیسم (از دست رفتن عملکرد جنسی در مردان، فقدان قاعدگی در زنان پیش از یائسگی)، کم‌کاری تیروئید (سطح پایین هورمون تیروئید) یا نارسایی غدد فوق کلیوی (سطح پایین کورتیزول) تشخیص داده می‌شود.

کرانیوفارینژیوما/کیست شکاف راتکه

علت وجود این تومورها ارثی می‌باشد، یعنی مشکلی است در شکل‌گیری غده هیپوفیز که در دوران جنینی (در رحم) ایجاد می‌شود. این مشکل در تولد وجود داشته ولی تا دوران کودکی یا بزرگسالی مسئله‌ای ایجاد نمی‌کند، مگر اینکه بزرگ شدنش مشکل‌ساز شود. این تومور، سرطانی و بدخیم نیست ولی عموماً با عملکرد عادی هیپوفیز تداخل پیدا کرده و باعث کم‌کاری غده هیپوفیز، سردرد یا از دست دادن قدرت بینایی می‌شود. همچنین این نوع تومور باعث ایجاد دیابت بی‌مزه نیز می‌شود که علائم آن تکرر ادرار و تشنگی بسیار زیاد است ( با دیابت شیرین” قند بالا در خون” اشتباه نشود).

کیست هیپوفیز

هر نوع غده درون‌ریز می‌تواند کیست ایجاد کند. این کیست معمولاً در تخمدان و غده تیروئید ایجاد می‌شود. کیست غده تیروئید خوش‌خیم بوده ولی براثر بزرگ شدن و ایجاد سردرد و یا تداخل با عملکرد عادی هیپوفیز مشکل‌ساز می‌شود. علائم متداول این کیست سردرد بوده و چنانچه کیست بزرگ باشد باعث از دست دادن قدرت بینایی و فقدان عملکرد عادی هیپوفیز می‌شود. در برخی موارد کیست می‌تواند باعث تکرر ادرار و تشنگی بسیار زیاد شود (دیابت بی‌مزه).

بعضی از نشانه‌های عمومی آدنومای هیپوفیز عبارتند از:

• سردرد
• مشکلات بینایی (دو بینی، کاهش بینایی)
• حالت تهوع یا استفراغ
• تغییرات خلقی شامل پرخاشگری، افسردگی و اضطراب
• تغییر در حس بویایی
• آبریزش بینی
• اختلال عملکرد جنسی
• ناباروری
• خستگی مفرط
• کاهش یا افزایش وزن بی‌دلیل
• درد مفاصل یا ضعف ماهیچه‌ای
• یائسگی زودرس
• تغییر در سیکل قاعدگی زنان

آدنومای هیپوفیز چقدر شایع است؟

بین ده تا پانزده درصد تومورهایی که در جمجمه ایجاد می‌شوند، آدنومای هیپوفیز هستند که تقریباً از بین هر صدهزار نفر، هفتاد و هفت نفر به آن مبتلا هستند. البته بعضی از محققین هم باور دارند که بیست درصد از مردم در زندگی‌شان دچار این عارضه می‌شوند. اگرچه بسیاری از آدنوماهای هیپوفیز، خصوصاً میکروآدنوما، عوارض جدی ایجاد نکرده و هیچگاه نیز بروز نمی‌کنند. شیوع ماکروآدنوما دوبرابر میکروآدنوما می‌باشد. آدنومای هیپوفیز در هر سنی ممکن است ایجاد شود ولی در دهه سوم یا چهارم زندگی شایع‌تر است. همچنین در سنین پایین‌تر از ۲۰ سالگی به‌ندرت اتفاق می‌افتد. زنان بیش از مردان به این مشکل مبتلا می‌شوند.

تشخیص تومور هیپوفیز

چنانچه پزشک احتمال دهد که آدنومای هیپوفیز وجود دارد، علائم بیماری و سابقه پزشکی شما را بررسی کرده و معاینه بدنی انجام خواهد داد. برای بررسی سطح هورمون خون آزمایش هایی انجام خواهد شد. تصویربرداری‌هایی مانند ام آر آی یا سی تی اسکن می‌توانند میزان رشد در هیپوفیز را نشان دهند. این آزمایش ها می‌توانند وجود آدنومای هیپوفیز را تأیید کنند.

اگر در بینایی خود مشکلی داشته باشید، پزشک آزمون میدانی بینایی را برای تشخیص عملکرد بینایی انجام خواهد داد. گاهی آدنومای هیپوفیز به طور تصادفی هنگام ام آر آی یا سی تی اسکنی که برای بیماری دیگر انجام شده‌اند، تشخیص داده می‌شود.تصویربردای ام آر آی برای نشان دادن تصاویر واضح از بدن از یک آهنربای بزرگ، امواج رادیویی و رایانه استفاده می‌کند. تصویربرداری سی تی اسکن از رایانه برای ترکیب تعداد زیادی تصاویر اشعه ایکس در نماهای مقطعی از درون بدن استفاده می‌کند.

درمان تومور هیپوفیز

آدنومای هیپوفیز را معمولاً بوسیله جراحی، دارو، رادیوتراپی یا ترکیبی از این موارد درمان می‌کنند که در ادامه به توضیح هر یک می پردازیم :

جراحی

پزشک معمولاً تومور را با استفاده از جراحی آندوسکوپی برمی‌دارد و برای این‌کار ابزار بسیار کوچک و دوربینی را به داخل سوراخ کوچکی که در بینی و سینوس ها ایجاد شده‌است وارد کرده و به قسمت هیپوفیز دسترسی پیدا می‌کند. این روش، ترانس‌اسفنوئیدال نامیده می‌شود. درصورتیکه نتوان از این روش استفاده کرد، پزشک بایستی جمجمه را باز کرده تا به هیپوفیز و آدنوما دسترسی پیدا کند.

درمان با دارو

در بعضی از موارد، می‌توان با استفاده از داروهایی که تومور را کوچک کرده و علائم را تسکین می‌دهند، تومور را درمان کرد.

رادیوتراپی

رادیوتراپی از اشعه ایکس با انرژی زیاد جهت از بین بردن سلول های سرطانی و کوچک کردن تومور استفاده می‌کند. در نوع خاصی از رادیوتراپی به نام جراحی با امواج رادیویی استریوتاکتیک، آدنوما را با میزان بالایی از امواج از چند جهت هدف قرار داده تا از رشد تومور جلوگیری شود.در بعضی از موارد، پزشک از آزمایش های سالانه برای ارزیابی رشد آدنوما و بررسی علائم استفاده می‌کند. از این نوع آزمایش برای تومورهای کوچک که مشکلات جدی ایجاد نکرده و همچنین برای افرادی که مبتلا به بیماری های عمده دیگری هستند استفاده می‌شود.

وضعیت افراد مبتلا به آدنومای هیپوفیز 

وضعیت مبتلایان بستگی به اندازه و نوع آدنوما دارد. پس از درمان و از بین رفتن تومور، بیشتر بیماران با آدنومای خوش‌خیم می‌توانند به زندگی عادی خود بازگردند. ممکن است آدنوما عود کند، پس درمان بایستی تکرار شود. در حدود ۱۸ درصد از بیماران مبتلا به آدنومای غیرفعال و ۲۵ درصد مبتلایان به پرولاکتین بالا (شایع‌ترین نوع آدنومای آزادکننده هورمون)، به درمان بیشتری نیاز دارند.

در بعضی از موارد، درمان آدنوما باعث پایین رفتن سطح هورمون می‌شود که بایستی برای جبران میزان از دست رفته هورمون، داروهای هورمونی مصرف شود.